Eglwys a Mynwent St. Deiniol Cemetery
 
 
 
 
 
  
Cyngor Cymuned   
  Llandderfel 
  Community Council
 
 
 
  Cynghorau Penllyn Councils © 2025                          
  Website designed and maintained by H G Web Designs
  
 
  Cyfeirir at Eglwys Sant Deiniol fel Sant Môr ar fapiau Arolwg 
  Ordnans hanesyddol (1889-1901), ond nid oes cofnod arall o 
  Sant Môr felly credir mai camgymeriad oedd hwn,. 
  Adeiladwyd yr eglwys bresennol yn 1875 gan y pensaer E B 
  Ferrey, a gododd Eglwys Llanuwchllyn, hefyd, ond saif ar safle 
  eglwys hynaf Meirionnydd a fu unwaith yn gwasanaethu'r 
  plwyf mawr hwn. Mae gan yr eglwys garreg arysgrifendig o'r 
  chweched ganrif yn rhan o’i thŵr. Mae’r arysgrif wedi'i 
  gyfieithu fel 'Cavos, mab Seiargios,yn gorwedd yma'. Yn 
  hanesyddol roedd Llanfor yn cael ei hadnabod fel Llanfawr 
  (mae nifer o eiriau yn y Gymraeg lle mae’r deusain aw yn 
  newid yn o; dyma ddigwyddodd yma), ac mae'r enw'n 
  awgrymu canolfan eglwysig arwyddocaol ac o bosibl canolfan 
  fasnachol. 
  Mae agosrwydd gweddillion Rhufeinig, Cyfadeilad Milwrol 
  Rhufeinig Llanfor, yn dangos bod y lleoliad hwn wedi bod yn 
  arwyddocaol o ran setliad ers tro. Mae cylchfur canoloesol 
  gwrthglawdd Pen-ucha'r-llan, yn amlycaf ym mhen 
  gogleddol Llanfor. Mae'n edrych dros yr eglwys o safle uchel 
  tua 70m i'r gogledd. Efallai fod y ddau yn gyfoes ac wedi 
  cyfansoddi elfennau o'r un setliad. Caed ffynnon yma, a elwid 
  yn Ffynnon Deiniol rhyw 30m i'r gogledd ddwyrain o ffin y 
  fynwent, a dywedir y llifai’r dyfroedd i'r fynwent. Mae'r bryn, 
  Bryn Pader,sydd bellach yn enw fferm, tua 1km i'r gogledd 
  ddwyrain o'r eglwys. Honnir mai dyma'r safle y gwelai 
  teithwyr yr eglwys gyntaf ac adrodd eu Pater Noster.
  Yn 1254 y ceir y cofnod cyntaf am yr eglwys. Soniwyd amdani 
  eto yn 1291, â gwerth trethiannol o £19, pan nodwyd Llawr-y-
  bettws fel capelaeth ar gyrion plwyf Llanfor. Roedd yr eglwys 
  cynnar yn cynnwys corff a changell ddi-dor, tŵr gorllewinol, 
  capel gogleddol a phorth deheuol. Nodwyd bwa crwn rhwng 
  y tŵr a chorff yr eglwys, yn dynodi dyddiad o'r ddeuddegfed 
  ganrif. Mae’r ffaith fod gan yr eglwys dŵr o’r ddeuddegfed 
  ganrif yn arwydd o’i statws uchel bryd hynny. Ym 1913 
  cofnodwyd y bedyddfaen wythonglog cynharach yng ngardd 
  y rheithordy. Mae carreg yn nodi’r dyddiad 1599, a ail-osodwyd 
  yn y tŵr, yn priodoli adeiladu capel y gogledd i Cadwalader 
  Prys ap Robert o Neuadd Rhiwlas, Y Bala. Atgyweiriwyd capel 
  y gogledd yn 1755. Erys sylfeini capel y gogledd a’r porth 
  deheuolyn y fynwent gerllaw’r adeilad presennol. 
  Mae'r eglwys bresennol yn adeilad rhestredig Gradd II. Mae 
  wedi'i adeiladu o gerrig rwbel gydag addurniadau tywodfaen, 
  sy'n ymgorffori brics a theils Rhufeinig wedi'u hailddefnyddio 
  o Gyfadeilad Milwrol Rhufeinig Llanfor. Mae'r adeilad yn 
  cynnwys corff a changell barhaus gyda thŵr gorllewinol uchel 
  a festri gogledd-ddwyreiniol. Mae sgrin y gangell fodern yn 
  cynnwys darnau o groglen y credir sy'n dyddio i tua 1500. 
  Cofnodwyd Arfbais Frenhinol a nodwyd testunau gyda Moses 
  ac Aaron ar bedwar cynfas yn darlunio golygfeydd beiblaidd 
  ym 1729 yn hongian uwchben bwrdd cymwynasau. Mae'r 
  rhain bellach ar goll. Mae amryw o ffenestri gwybr lliw 
  trawiadol, gweler y lluniau isod. Caeodd adeilad yr eglwys ym 
  1992 a chafodd ei gwerthu, ynghyd a’r tŷ hers a mhorth y 
  fynwent, i’r berchnogion presennol yn 2014.
  Trosglwyddwyd y fynwent i berchnogaeth y Cyngor Cymuned 
  yn 1925. Yn wreiddiol, tybir fod y fynwent ar ffurf gromliniol, 
  fely dangosir gan ei ffiniau gogleddol a gorllewinol. Lleolir y 
  brif fynedfa, porth y fynwent, ar y ffin ddeheuol. Mae tŷ hers yr 
  eglwys yn union y tu allan i ffin y fynwent. 
  Ym 1884 adeiladwyd mawsolewm yn hanner gogleddol y 
  fynwent gan deulu Rhiwlas, perchnogion tir y rhan fwyaf o 
  Lanfor. Er gwaethaf gwg Esgob Llanelwy, llwyddodd un o’r 
  teulu, y cymeriad lliwgar Richard John Lloyd Price, i gynnwys 
  pennill ar ei orweddfan yn datgan diolch i’r ceffyl a wnaeth 
  ffortiwn iddo yn Kempton Park.
  As to my latter end I go,
  To meet my Jubilee;
  I bless the good horse Bendigo,
  Who built this tomb for me.
  Yn yr eithaf arall, ceir bedd Robert Williams, y Pandy, bardd ac 
  athro ac un o linach o feirdd ac emynwyr a fu’n cynnal 
  diwylliant traddodiadol Cymreig a Chymraeg. Mae’r Pandy 
  Isaf i’w weld ar draws yr afon ar y ffordd rhwng y Bala a 
  Llangynog. Robert Williams biau’r englyn enwog sydd yn 
  gorffen â’r llinell: Beibl i bawb o bobl y byd, a’n hatgoffa o 
  waith Thomas Charles, gweinidog yn y Bala, yn sefydlu’r 
  Gymdeithas Feiblau i ddarparu beiblau mewn miloedd o 
  ieithoedd drwy’r byd.
  Ymysg y chwedlau sy’n gysylltiedig â’r eglwys a’i mynwent y 
  mae’r stori am Lyn y Geulan Goch, pan ddaw’r diafol i eglwys 
  Llanfor ar wedd gŵr bonheddig ond rhoir ef mewn sach yn y 
  diwedd a’i luchio am dragwyddoldeb i Lyn y Geulan Goch 
  sydd yn rhan o Afon Dyfrdwy, gerllaw. Wrth feddwl am Lanfor 
  a mwy o arswyd, dylid cofio’r broffwydoliaeth o wae sydd yn y
  cwpled adnabyddus:
  Y Bala aeth a’r Bala aiff,
  A Llanfor aiff yn llyn.
 
 
  St Deiniol's Church, is referred to as St Mor's on historic (1889-
  1901) Ordnance Survey mapping, but there is no other record 
  of a St Mor so this is thought to have been an error. The 
  present church was built in 1875 by the architect E B Ferrey, 
  who also built Llanuwchllyn Church, but it stands on the site 
  of the oldest church in Merioneth which once served this 
  large parish. The church has a sixth century inscribed stone 
  built into its tower. It’s inscription has been translated as 
  'Cavos,son of Seiargios, lies here'. Llanfor was historically 
  known as Llanfawr, and the name suggests a significant 
  ecclesiastical and possibly commercial centre. 
  The proximity of the extensive Roman remains of Llanfor 
  Roman Military Complex show that this locality has long been 
  significant in terms of settlement. A medieval ringwork,
  Pen-ucha'r-llan earthwork dominates the northern end of 
  Llanfor. It overlooks the church from an elevated position 
  some 70m north. The two may have been contemporary and 
  have constituted elements of the same settlement. A well, 
  reputedly known as Ffynnon Deiniol; St Deiniol's well, is 
  situated some 30m to the north-east of the churchyard 
  boundary, and its waters are said to have flowed into the 
  churchyard. The hill, Bryn-pader, now the name of a farm, is 
  some 1km to the north-east of the church. It is reputedly the 
  point at which travellers first saw the church and repeated 
  their Pater Noster. 
  The first documentary reference to the church was in 1254. It 
  was again mentioned in 1291, with a tax value of £19, when 
  Llawr-y-bettws was noted to be an outlying chapelry of 
  Llanfor parish. 
  The earlier church building consisted of a continuous nave 
  and chancel, west tower, north 
  chapel and south porch. A round arch was noted between the 
  tower and nave, indicating a twelfth century date. The fact 
  that the church had a twelfth century tower is indicative of its 
  high status at that time. In 1913 the earlier octagonal font was 
  noted in the rectory garden. 
  A date stone of 1599, re-set in the tower, attributes the 
  construction of the north chapel to Cadwalader Prys ap 
  Robert of Rhiwlas Hall, Bala. 
  The north chapel was repaired in 1755. The foundations of the 
  north chapel and south porch remain in the churchyard 
  adjacent to the present building.
  The present church is a Grade II listed building, erected in 
  1875, on the footprint of the earlier one. It is constructed of 
  rubble stone with sandstone dressings, which incorporates 
  re-used Roman brick and tile from Llanfor Roman Military 
  Complex. The building consists of a continuous nave and 
  chancel with tall west tower and north-east vestry. The 
  modern chancel screen incorporates portions of rood screen 
  thought to date to around 1500. A Royal Coat of Arms was 
  noted with text of Moses and Aaron on four canvases 
  depicting biblical scenes in 1729 hanging above an alms 
  table. These are now lost. The church building closed in 1992 
  and was sold, along with its lychgate and hearse house, to the 
  current owners in 2014.
  Ownership of the cemetery was transferred to the 
  Community Council in 1925.The churchyard may have 
  originally been curvilinear, as indicated by its curved north 
  and west boundaries. The main entrance is through a 
  lychgate in the south boundary. The hearse house belonging 
  to the church is situated immediately outside the churchyard 
  boundary.
  In 1884 a mausoleum was built in the northern half of the 
  cemetery by the Rhiwlas family, landowners of most of 
  Llanfor. Despite the disapproval of the Bishop of St Asaph, 
  one of the family, the colourful character Richard John Lloyd 
  Price, managed to include a verse on its declaring thanks to 
  the horse that made him a fortune at Kempton Park.
  As to my latter end I go,
  To meet my Jubilee;
  I bless the good horse Bendigo,
  Who built this tomb for me.
  There is also the grave of Robert Williams, Pandy, poet and 
  teacher and one of a line of poets and hymn writers who 
  maintained traditional Welsh culture and the Welsh 
  language. Pandy Isaf can be seen across the river on the road 
  between Bala and Llangynog. Robert Williams is the author 
  of the poem who ends with the line: A bible for all in the 
  world, and reminds us of the work of Thomas Charles, a 
  minister in Bala, who established the Bible Society to provide 
  bibles in thousands of languages through the world. Among 
  the legends associated with the church and its cemetery is 
  the story of Lyn y Geulan Goch, where the devil comes to 
  Llanfor church in the guise of a gentleman but he is put in a 
  sack and thrown away for eternity into Lyn y Geulan Goch 
  which is part of the nearby River Dee. 
  When thinking about Lanfor and more horror, one should 
  remember the prophecy of woe that is in the well-known 
  couplet:
  The Bala went and the Bala goes,
  And Llanfor goes into the lake.
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
  
 
 
 
  Gwydr patrymog, dyddiedig tua 1875. Festri. 
  Patterned Glass, dated aroud 1875. Vestry.
 
 
  Crist y Bugail Da. A. Seward & Co, dyddiedig tua 
  1923. Mur gogleddol corff yr eglwys.
  Christ the Good Shepherd. A. Seward & Co, dated 
  around 1923. North wall of the nave.
 
 
  Golygfeydd o Ddioddefaint ac Atgyfodiad Crist,a Deddfau yr 
  Apostolion.
  Lavers, Barraud & Westlake, dyddiedig 1875.  Ffenestr tri golau, 
  wal ddwyreiniol yr eglwys.
  Scenes from the Passion and Resurrection of Christ, and the Acts of 
  the Apostles. 
  Lavers, Barraud & Westlake, dated 1875. Three-light window, east wall 
  of the church.
 
 
  Y Deuddeg Apostol.Lavers, Barraud a Westlake, dyddiedig 1875. 
  Wal ddeheuol y gangell.
  The Twelve Apostles.Lavers, Barraud & Westlake, dated 1875.  South 
  wall of the chancel.