Mynwent St. Mark Cemetery

Trosglwyddodd yr Eglwys yng Nghymru perchnogaeth y fynwent i Gyngor Cymuned Llandderfel yn 1986. Cafodd yr eglwys ei hun ei ddymchwel yn 1978 ond mae hoel yr eglwys yn amlwg hyd heddiw. O ran hanes cymdeithasol a gwleidyddol Cymru, mae cyd- destun adeiladu’r eglwys yn ddiddorol. Codwyd tair eglwys anwes ym Mhlwyf Llanfor i ychwanegu at eglwysi plwyf Llanfor a Llandderfel, yn Rhosygwaliau, y Sarnau ac yma yn Fron-goch. Byddai hyn yn rhan o ymgais gan Frances, gwraig uchel eglwysig meistr tir Rhiwlas, Richard Watkin Price, i droi’r brodorion oddi wrth Ymneilltuaeth. Ynghlwm wrth hyn i gyd fyddai cosbi tenantiaid am beidio pleidleisio i’r ymgeisydd Torïaidd, yn ôl dymuniad Price, yn cynnwys troi rhai fel Ellis Roberts, Fferm Fron-goch, o’i fferm. Adeiladwyd yr eglwys yn y dull Seisnig Cynnar i ddyluniadau M. Penson o Gaer. Roedd y cynllun yn cynnwys cangell a chorff yr eglwys, festri ogleddol a phorth deheuol, gyda thalcen cloch orllewinol, gweler y cynllun isod. Fe'i cysegrwyd ar 19 Awst 1858. Yn 1909 fe'i hadferwyd. Cafodd ei dymchwel yn 1978 ac mae hoel yr eglwys yn amlwg hyd heddiw. Yn hanesyddol ceir darlun o’r eglwys gan rai o’r Gwyddelod a garcharwyd yn Fron-goch yn 1916. Gwelir yr eglwys yng nghefndir un o frasluniau o Wersyll y Gogledd isod. Cyn i’r Gwyddelod fod yma, ac wedyn, claddwyd rhai carcharorion rhyfel o’r Almaen a fu farw yn Fron-goch, o dwymyn ac o’r dicáu er fod gweddillion y cyrff rheini wedi’u symud i Cannock Chase i fynwent ryfel yr Almaenwyr. Ceir dau gorff yn yr un bedd i ddau a foddodd yn Llyn Tryweryn yn 1880 yn ystod yr amser yr adeiledid y rheilffordd drwy Fron-goch o’r Bala i Ffestiniog.

Ownership of the cemetery was transferred to Llandderfel Community Council from the Church in Wales in 1986. The church itself was demolished in 1978 but traces of the walls are still visible today. In terms of the social and political history of Wales, the context of the construction of the church is interesting. Three churches were built in the Llanfor Parish, Rhosygwaliau, y Sarnau and here in Fron-goch to add to the Llanfor and Llandderfel parish churches. This was part of an attempt by Frances, the ecclesiastical wife of the Rhiwlas landowner, Richard Watkin Price, to turn the locals away from Secession. Examples of this was punishing tenants for not following Price’s wishes and not voting for the Tory candidate, including evicting Ellis Roberts, Fron-goch Farm, from his farm. The church was built in the Early English style to the designs of M. Penson of Chester. The plan included a chancel and nave, north vestry and south porch, with a west bell gable, see plan below. It was consecrated on the 19th of August 1858 and restored in 1909. Historically, the church appears in some of the drawings made by the Irish imprisoned in Fron-goch in 1916. The church can be seen in the background of one of the sketches of the North Camp below. Before the Irish were here, and afterwards, some German prisoners of war who died in Fron- goch, of fever and the ticks, were buried here. Later, the remains of those bodies were moved to the German war cemetery in Cannock Chase. Also, there is grave for two who drowned in Llyn Tryweryn in 1880, during the time the railway was being built through Fron-goch from Bala to Ffestiniog.

Erthygl o bapur newydd Y Cyfnod 1978. Article from the local newspaper Y Cyfnod 1978.

Gwelir yr eglwys yng nghefndir un o frasluniau o Wersyll y Gogledd gan on o’r Gwyddelod a garcharwyd yn Fron-goch yn 1916. The church can be seen in the background of a sketch of the North Camp by one of the Irish imprisoned in Fron-goch in 1916.

Cynllun yr eglwys. Church floorplan.